30/09/08

Huorta - Frol de salsa








Ye ua yerbeira muito ousada para tempero de l quemido que medra an qualquiera squina de la huorta sien percisar de muitos cuidados.
Pul sou balor de dar bun gusto i oulor muito agradable.
L mesmo talbeç yá nun se diga de la sue frol, pequerrica i dun branco ambergonhado.

29/09/08

Ls Lusíadas an mirandés



[Crónica salida ne l jornal Público de onte, 28 de Setembre de 2008. Eiqui queda tamien cumo modo de agradecer a todas/os ls que me felcitórun pula traduçon.]


Apuis de quaije cinco anhos de trabalho, acabou-se la sumana atrasada la traduçon de Ls Lusíadas an mirandés, feita por Fracisco Niebro. Essa traduçon ampeçou a ser publicada an janeiro de 2004, a la rezon de cinco stáncias por sumana, ne l Jornal Nordeste. La pregunta que eiqui pongo yá fui pula cierta puosta por outras pessonas: l que ye que lhieba ua pessona a fazer ua boubada destas ne l seclo XXI, i inda porriba nua lhéngua cumo l mirandés?

L’eideia de traduzir l poema de Camões para mirandés fui, an purmeiro, agarrar las possiblidades que el le ouferece a la dibulgaçon de la lhéngua mirandesa, tornando-la mais coincida. Mas fui tamien l querer lhebar la lhéngua mirandesa por mares datrás nunca nabegados, fazendo-la passar pula dura pruoba que ye la de le dar boç a esse poema único, i cuido que se sal mui bien de l feito: ua lhéngua que lhuita cun sues andebles fuorças pa nun se deixar afogar ne ls mares amalgados an que ten de nabegar, dá-se bien cun esse poema que tamien tubo de ser salbo de las augas de l grande mar. Sendo Ls Lusíadas l maior poema d’amor de la lhiteratura pertuesa, l trabalho de l tradutor solo puode ser antendido cumo un ato de amor pulas sues dues lhénguas, l pertués i l mirandés, i dua grande proua por fazer parte de l pobo que las fala: ora, falar de amor i falar de boubadas bai a dar al mesmo. Al modo que l tiempo passa, Ls Lusíadas ban sendo lhebados na corriente de l riu de l squecimiento i esso ye ua einorme perda yá que ye na mimória que assenta l bibir dun pobo, que por eilha bince l tiempo, i esse ye l camino de l’eimortalidade tamien pa la lhéngua.

L nome de Camões i l sou poema resúmen, an muito, l’alma, la cultura i la lhiteratura dun pobo, questuma-se dezir, mas todo esso staba ancumpleto sin la traduçon de l poema para mirandés. Cumo pertueses, tamien ls mirandeses fázen parte antegrante de l heiroi coletibo de Ls Lusíadas. Quadra-le bien als mirandeses essa eipopeia adonde a la grandeza de ls feitos se cuntrapon la pequenheç de l reino, adonde la fuorça de buntade i la determinaçon puoden arrepassar las fraquezas – i esso nun ten nada a ber cun cunsidrar ls çcubrimientos cumo eidade d’ouro, que nun l son. Assi sendo, Ls Lusíadas nun puoden quedar na beneraçon dun grupo de specialistas, nin de lheitura pa ls mirandeses que fúrun oubrigados a lé-lo ne l ansino secundairo, ponendo-lo apuis de lhado para siempre. Tamien cula sue traduçon para mirandés Ls Lusíadas puoden ganhar nuobos lheitores que, de outro modo, nunca chegarien até el.

Puls feitos que diç, pul camino que apunta, pula sue grandeza cumo poema, Ls Lusíadas son un património de todos ls pertueses i de la houmanidade. Assi, ua nuoba lhéngua an que ye traduzido ben a cuntinar essa eideia, ajuntando-se a las muitas an que l poema yá fui i cuntina a ser traduzido. Dende que esta traduçon tamien seia ua houmenaige al grande poeta, un bózio contra l squecimiento, ua afirmaçon de la sue modernidade, amostrando cumo la globalizaçon nun ten sentido fuora de l’andebidualidade de ls pobos, por bien pequeinhos que séian.

amadeujf@gmail.com




27/09/08

Lhéngua sin Lhiteratura



Segundo l jornal Público, l Menistro de la Cultura quier "refundar" l Anstituto Camões. Y, segundo diç l home, la "refundaçon" de l Anstituto Camões amplica ua reformulaçon de l ansino de la Lhéngua Pertuesa ne l strangeiro - i agora ye que ben l busílis - atendendo a que muitos alunos "nun quieren l pertués lhiterairo".
Oubir boubadas dun Menistro ye normal, mas quando se trata dun Menistro de la Cultura, ye assustador. Anton, agora l ansino ye reformulado a partir daqueilho que ls alunos quieren? Anton, puode ansinar-se ua lhéngua eignorando la sue Lhiteratura?
Mas por que stou you admirado? Sí , yá le sacórun tanta lhiteratura als pogramas de Pertués de l Secundário, an Pertual, por que nun haberíamos, más tarde ó mais cedo, de oubir estas pérolas?
Acho que aqueilho que me dá rábia yá que you pensaba que l Menistro de la Cultura yera más anteligiente. Se calhar, antrar para un goberno faç las pessonas burras. Ó obriga-las a seguir la política de l xefe, sin dreito sequiera a manifestar la çcordáncia. Qualquier de ls causos ye grabe.



Dibulgaçon



Pedírun para dibulgar i you dibulgo. Todos aqueilhes que se anteréssan pul mundo de ls lhibros i an special pul mundo de la edicion i léien castelhano puoden cunsultar un blog dedicado a la causa: Editores, Buenos Lectores.



A caras al cielo

Retrato de l semitério bielho (Zenízio)



Ne l anho de 1949, ancerrou l semitério de l Sagrado, ou seia anterrou-se la redadeira pessona alhá.
Hoije ye coincido por semitério bielho, i cumo nun se puode cuntrariar la cundiçon natural de las cousas, abriu nesse mesmo anho l nuobo fuora de la pobaçon que ye l que inda bai recebindo ls nuossos familiares que mos ban deixando neste mundo. Nesse tiempo quedaba de fuora porque nun habie casas para alhá del quien sigue a caras a Miranda, hoije yá las hai.
Muito anhos arreculados ls antierros fazien-se andrento de las Eigreijas i Capielhas, l'Eigreija Matriç de Zenízio alhá ten lajas grabadas que outra cousa nun rebélan ser que campas, na Capielha de San Ceriaco quando fazírun trabalhos d’amanho tamien ne l chano las habie. Nun sei quando nien quantos anhos apuis l Campo Santo era l Sagrado de l’Eigreija, ende se fazírun antierros, porque alhá s’ancuntrórun réstios i uossos de giente, solo podie ser d'ende ls anterráren. Apuis l semitério (hoije bielho) eili agarrado al Sagrado de l’Eigreija Matriç, armano a muitos que por ende afuora noutras pobaçones se béien, passou a recebir quien se morrie, i que la redadeira pessona fui ne l anho de 1949 la mai de tie Marie Joquina (tie de tiu Abel “Formariç”).
Ye cumo un património de l’aldé, mais que nun fusse hai que mantener biba la mimória de ls nuossos que alhá quedórun, un menumiento que cumo ua argolha duas lhares el tamien lhiga las pessonas als sous antepassados.
Nesse mesmo anho la suogra de tie Marie Joquina, mai de tiu Abel bai a anterrar ne l outro semitério (cemitério nuobo nesse tiempo). L que stá hoije ne l Bárrio de Maçaneira.
Ye causo para dezir, bai andando l tiempo i ls muortos ban quedando mais loinge de las Eigreijas i Capielhas. Ne l causo de Zenízio nun quedórun a perder, cumo l d’agora queda mais alto assi quédan mais acerca de l cielo.




La Sesta palhestra de mirandés (2)


(cuntinaçon)




La Tierra de Miranda era atrabessada por ua strada secundaira que fazie la lhigaçon a la 17ª Bia Romana que iba de Braga, capital de la Galécia a Asturica, capital de Astures. Essa bia passaba por Chabes, Bergáncia, Gimonde, S. Juan de Palácios, Deilon nun sítio chamado Angueira, atrabessaba l riu Maçanas, iba a S. Bitero i seguie anté Asturica. Outra Bia Romana, datada de ls seclos I-II, benie de l Sul, era l Carril Mourisco. Passaba l Douro an Barca d'Alba, benie por ende arriba, passaba na Tierra de Miranda an Trabanca, Sendin, Prado Gaton, Fuonte Aldé, Dues Eigreijas, passaba antre Zenízio i Malhadas al pie de las lhagonas Grande i Pequeinha, seguie pa la Pruoba i antraba an Spanha an Cruç de Cándena, an Cicuiro, indo apuis antruncar cun la Bia de la Plata. Era por esta Bia que ls Romanos scoában ls minérios.
Estas bias nun passában por tierras i seguien siempre por sítios adonde l terreno nun era alhagado. Apuis habie las Bezindeiras que éran las bias secundairas que fazien las lhigaçones als poboados.

Ls poboados nesse tiempo éran (seguindo l storiador Sande Lemos):
- VICI: éran aglomerados abiertos de dimenson média, tenien funçones comerciales i éran auto suficientes. La sue fundaçon ye de meados de l sec I i stubírun habitados anté l sec. V. Ls principales aglomerados VICI éran: Pombal (Carrazeda de Ansiães); Muradelhas de Fiães (Valpaços); Castro de Sacoias (Lhombada); Castelhar de Picuote (Picuote); Faceira de Granja (Dues Eigreijas); Lhombo d´Ouro (Saldanha) i Villalcampo (Tierra de Aliste).
- CASTROS ROMANIZADOS: Ls Romanos acabórun cun la maiorie deilhes, para nun séren atacados, mas deixórun alguns. Cumo eisemplo tenemos: S Juan de l´Arribas que parece remontar a la Eidade de l Bronze, subsiste anté l fin de l Ampério i stará na ourige de l´atual Aldé Nuoba; S. Burtlameu (Argoselo); S. Juan de Castrelos i Quecuolho (Angueira). L punto fulcral de la Romanizaçon de la Tierra de Miranda ye an meados de l sec. I d.c.
- POBOADOS ROMANOS: son aglomerados rurales habitados por propriatairos andígenas i eisistien an: Barreira (Algosinho); Bardalen (Vila dos Sinos); Touro (Infainç); Medorro (Grijó de Parada); Atanor i Castrulejo (Saldanha).
- MANSIONES-MUTATIONES-STATIONES: éran al lhargo de las bias i aparecien de 30 an 30 milhas, ende ls animales quemien i çcansában i ls duonhos quemien i drumien para apuis seguir biaige. Habie estas Mansiones ne l Monte de STª. Lhuzie (Freixo); Bal Trabiesso (Lhagoaça); Castrulejo (Sanhoane) i Malhadas.
- BILAS: éran casas senhoriales cun grande luxo i tenien uas dezenas ou centenas de scrabos ou criados. Habie estas casas an Fuonte de l Sapo (Penhas Roias); Carril (S. Martino de l Peso); Casareilhos (Bariç); S.Caetano Freixo) i Fuonte la Cruç (Carçãozinho).
- CASAIS RURALES: éran habitats abiertos de dimenson média ou pequeinha i fúrun fundados talbeç ne l sec. II ou yá ne l Baixo Ampério. Habie estas casas an S. Paulo (Sendin); Cabecinho de l Ouro (S. Martino de l Peso); Lagoa (Meirinhos); Capielha de la Freixeda (Castelo Branco); Fieital (Bal do Porco) i Lhombo Antigo (Belharino de ls Galhegos).
- CABANHAS: éran casas pa l ganado serien cumo las corriças de hoije.
- POBOADOS MINEIROS: éran casas pa ls mineiros i eisistien adonde habie sploraçones mineiras.
Alguns destes poboados eisistírun anté l´Eidade Média i todos estes modos de poboamento correspondien a muitas debisones culturales ende eisistentes i al modo cumo las çfrentes etnies reagírun al processo de romanizaçon, ourganizando l spácio que cuntrolában, bien cumo al ampacto de ua nuoba rede de bias, que bieno a modificar ls corredores naturales.
Ora, la lhéngua Mirandesa ye ua lhéngua que passou por todos estes pobos i recebiu la anfluença de todos eilhes durante todos estes anhos i son muitos, cumo bimos. L porsor Amadeu apuis de falar dues horas subre ls Romanos na Península Eibérica, an special a Norte de l Douro i an Particular na Tierra de Miranda, dixo que muito mais haberie para dezir i que seis palhestras só dórun para falar subre la rama. Se calha éran necessairas sessenta para dezir l muito que inda hai para falar i çcubrir subre la Stória de la Lhéngua Mirandesa.
Apuis, Válter Deusdado , tomou la fala para agradecer al porsor Amadeu, por mais ua beç tener trasmitido cun muita simplecidade, antusiasmo i sabedorie ls grandes coicimientos subre la Stória de la Lhéngua Mirandesa. Dixo que l porsor Amadeu ten zbrabado cul çadon de la sabedorie muitos touçones, abierto muitos carreirones i caminos i ten sido l lhampion que ten eilhuminado esses carreirones i caminos por onde ls amigos de l mirandés ténen de cuntinar a caminar i ir dando ls sous cuntributos para que un die la Lhéngua Mirandesa puoda chegar a caminar pulas Auto Estradas de la Cultura.
Por fin, an nome de todos ls que stubírun nas çfrentes palhestras deixou un muito oubrigado al porsor Amadeu Ferreira, por todo l trabalho i dedicaçon que ten tubido a ansinar i a dibulgar la Lhéngua Mirandesa.

Francisco Domingues, 24 de San Juan de 2008.



26/09/08

Zabafo



Ua parte de mi gusta de abintura i de zafios. Outra parte de mi gusta de rotina i stablidade. Nun fago la mínima eideia de quien bai a ganhar la próssima batalha. I hai tanta cousa que depende de l resultado.



Línguas em contacto - Un studo eissencial subre la lhéngua mirandesa





Acaba de ser eiditada pula Imprensa da Universidade de Coimbra, la obra Lìnguas em Contacto. "Saber sobre" o que as distingue, que assenta na tese de doutoramiento de la Doutora Cristina Martins, tese que fui defendida na Faculdade de Letras de Ounibersidade de Coimbra.
Ye un trabalho de fondo subre la nuossa lhéngua i ls sous falantes mais moços, que la stúdan na scuola, que muito mos honra i que passa a ser un trabalho de refréncia. Ye ua proua mui grande que alguien cumo la Doutora Cristina Martins tenga feito este trabalho i agora l tenga publicado.La obra ye apersentada pula sue outora culas seguintes palabras:
"A obra que apresentamos consiste num exercício teórico e experimental através do qual nos propomos contribuir para a(s) resposta(s) à seguinte pergunta genérica: que tipos de mecanismos estão envolvidos na construção, por parte das crianças mirandesas, de uma percepção e representação diferenciadas de duas das línguas que convivem no seu ambiente de input, o mirandês e o o português" (pág. 15)
La Doutora Cristina Martins yá ye bien coincida de muitos mirandeses, mas ye amportante que seia coincida de todos i por todos acarinada, pul muito que ten feito pul studo de la nuossa lhéngua, para alhá de l amportante papel que tubo na Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa i, apuis, na sue 1ª Adenda. L mais de la sue ambestigaçon ounibersitaira ten sido dedicada al mirandés, cumo se bei pula bibliografie que eilha mesma apersenta na sue tese.Por muitos lhados por adonde bai, la doutora Cristina Martins ye ua ambaixadora de l mirandés, sendo a menudo cumbidada para falar subre la nuossa lhéngua.
Spero que l mirandeses cómpren i léian este tan amportante lhibro pa la nuossa lhéngua. Pena ye que l Menistério de la Eiducaçon nada faga para atender a las cunclusiones pedagógicas desta obra. Spero que tamien este lhibro ajude a demudar essa atitude.
Quando la tese fui defendida na Ounibersidade fiç-le ua anterbista a la doutora Cristina Martins, que fui publicada ne l Jornal Nordeste. Essa anterbista apersenta de modo simples i resumido las cunclusiones de la tese. Quien quejir puode ler la anterbista eiqui



OUBRIGADO AMADEU PULS LUSÍADES AN MIRANDÉS

Muito oubrigado Amigo Amadeu, por este trabalho tan lhargo i tan duro de la traduçon de Ls Lusíadas an mirandés.
Son ua proba de l tou grande amor pula lhéngua mirandesa i ua eicelente houmenaige a todos nós ls sous falantes.
Yé obra, grande obra, que mereçe tener salido na purmeira página de l nuosso estimado jornal Nordeste, porque ls Lusíades, tal cuomo l mirandés tenan ua cultura local i regional mui prefunda que reforçam muito l coincimento de la nuossa stória.
Esta traduçon de Ls Lusíades (que, para mie, son la melhor obra de todos ls tiempos screbida por un scritor portués) bai ser un de ls mais baliosos lhibros para dibulgaçon i para mantener biba la lhéngua mirandesa.
Por esso un relebo special debe ser cuonferido a esta publicaçon de Ls Lusíades an lhéngua mirandesa, porque eilha bai contribuir muito para uma melhor formaçon lhinguística de muitos de ls naturales e desçandentes de las tierras mirandesas na diáspora i de muitos outros pertueses amantes de ls Lusíades i amigos de ls mirandeses.
Cun este extraordinário trabalho de traduçon, cuontribuiste mui significatibamente pal prestígio de la nuossa querida lhéngua mirandesa i, por esso, para todos ls associados de la Associaçon Cultural i Recreatiba Nial de la Boubielha, yés merecedor de toda la nuossa estima i cuonsideraçon i merecedor que este tou tan lhargo i tan duro trabalho de traduçon seia publicamente realçado i cuonsiderado de elebado mérito pal zambolbimento de l mirandés.
Para nós, nun hai cousa mais nobre na bida, do que ser, cuomo tu sós, ua grande boç de tan humilde giente, l maior defensor de la lhéngua mirandesa que coincemos.
Perdona-me ls erros de scrita. Sei que preciso de muitas mais de las tues eicelentes liçones i palestras. Por esso aí estarei a oubirte, quando podires recomeçar a dá-las.
Un abraço lharguíssimo abraço de l todos ls boubielhos tous amigos,
Leonardo Antão
(Presidente de la ACR Nial de la Boubielha)

25/09/08

Ls Lusíadas : parabienes, Amadeu !

Acabórun de salir ne l jornal Nordeste las redadeiras stáncias de Ls Lusíadas traduzidas pul nuosso grande Amigo Amadeu Ferreira. Tal acuntecimiento tamien merece alguns bersos, bien modestos assi i todo acumparados cula riqueza de la poesie de l grande poeta que ye Camões mas tamien cul trabalho titanesco que representa la traduçon antegral dua obra poética tan amportante mas tamien tan cumplexa cumo ls Lusíadas que durou afinal quatro anhos i nuobe meses cumo splica Amadeu na nota final que decidiu juntar a la redadeira parte de la sue traduçon…

Em « som alto e sublimado,
em estilo grandíloco e corrente…
que se espalhe e se cante no universo »
esta nova tradução toda em verso
da ilustre epopeia camoniana
que relata toda a história lusitana.

Cun esta nuoba traduçon pa l Mirandés,
Só puode ser obra dun grande Pertués
Esta houmenaige al poeta renacentista
Feita na nuossa Lhéngua por este artista.

Parabienes, Amadeu !
Bien merece un jubileu !

24/09/08

Huorta – Balancia




Alguas cousas que quedei a saber subre la balancie.

Dízen que ten la sue ourige ne l zerto de Kalahari i yá mais de 5000 anhos era cultibada ne l Eigito, tenien tanta fé neilha que yá la ponien ne ls túmulos de ls reis cumo oufrendas.

Bieno pa ls Paízes de l’Ouropa trazida puls pobos Árabes, que deiqui ls Pertueses i Spanholes la lhebórun pa las Américas ne ls fins de l seclo XVI.

Este fruito sendo solo quaije auga (92%) ten esta lhigaçon cul seco, dende ser buona para matar la sede quando la calor ye muita i an sítios que l clime ye siempre mui caliente. Cun muitas culidades cumo quemido para la salude an giral.

Ne ls zertos i an África ls biandantes gústan de la lhebar pa las sues jornadas.

L que you sabie por spriéncia própia era que alhá nas tierras de la mie aldé habie siempre buonos i guapos balanciales, que s’antolhában a quienquiera. Cula miolha, amarielha, branca ou burmeilha éran docicas. Ende arrimado a la fins de l més d’Agosto, noutras tierras era mais temprano, fazie-se la redadeira colheita, alforjadas i sestos deilhas que quedában nua tulha, nun éran taludas cumo las que se bien a bender na feira de l Naso que beníen de baixo, mais maneiricas mas saborosas.

Tamien sabie que era buono de saber quando ls garoticos quemien balancia, quédaban siempre cula cara toda lhambuzada, lhabada ne ls beiços i çúzia l restro.

Quando s’íba a lhabrar la lhata que tubo las balancieiras ancuntrában-se uas pequerricas que nacíen fuora de tiempo, era solo scocha-las ne ls zinolhos ou nun calhau i pronto, sabien tan bien.

La redadeira que quiero dezir ye que quien quejir, quemer la balancia frie ye solo pone-la abierta al sol, nun ye perciso ser a la selombra nien ne l gelo.





23/09/08

Besitar Pertual

Ultimamente, tengo andado mais calhado que la Manuela Ferreira Leite, porque anfeliçmente hai siempre otros afazeres i l tiempo nun chega para todo. Mas cumo dezirie l porsor Amadeu, l mundo nun se bai acabar por esso.
Esto de screbir an blogues ye cumo fazer eisercício físico. Se deixámos de mos eisercitar, ls músquelos quédan anferrujados i ye todo mais defícel. Anton, para arrepassar la deficuldade, resolbi copiar çcaradamente la parte final de un post (http://samuel-cantigueiro.blogspot.com/2008/09/paixo-da-educao.html) que ancuntrei ne l blogue Cantigueiro (http://samuel-cantigueiro.blogspot.com/), de la outorie de l cantoutor Samuel. Ye ua stória que gustei de ler i que quedará bien an mirandés. Cuido que l Samuel nun me bai a lhebar a mal, até porque, pul menos, tube trabalho a fazer la traduçon (i la cuonta también yá ye bielha).


Nua aldé pertuesa, la porsora pregunta-le als garoticos: Adonde ye que bíben ls ninos mais felizes de l mundo?

I todas respónden a la ua: An Pertual!
I adonde ye que ls ninos ténen todos ls jogos que quejíren i todos ls cumputadores que le dir la gana?
I todas respónden a la ua: An Pertual!
I adonde ye que ls ninos crécen saludables, alegres i seguros an relaçon al feturo?
I todas respónden a la ua: An Pertual!

Nestoo, oube-se ua nina a chorar.
Porque stás a chorar, Guidica?, pregunta la porsora.

I eilha cula boç ambargada pulas lhágrimas: Quiero ir para Pertual!!!

Ua buona cuonta para lhembrar siempre que l Socras mos benir cu l sou outimismo zmedido, a fazer lhembrar l porsor Pangloss. Antretanto, gustaba muito de besitar Pertual.

21/09/08

Caleija adonde morou tiu Jesé Marie




Ls dous retraticos amóstran ua caleija que nun ten nome, mas se le fusse dado un quedaba bien la Caleija de l Cabecico ou de tiu Jesé Marie porque ende morou.
Queda nua de las puntas de l Bárrio de Belharino, puis este Bárrio ye l mais lhargo de ls quatro que cumpónen l’aldé, mas la Caleija ye pequerrica. Se habisse máquinas de sacar retratos que l fazíssen an ambelga este retrato era sacado nun solo. Ye pequerrica nun cabecico subre piedra, ten arrimado ua fuonte, talbeç la fuonte mais bielha que se conhece, la Capielha de San Ceriaco, i ende hai ua piedra cula era de 1262 (gobernaba Don Fonso III). Apuis stende-se un bal (baixa), protegido por dues ancuostas, que bai para alhá de la pobaçon d’hoije.
Siempre que leio decumientos ou oubo palhestras subre la Stória de la region, muitas son las bezes que un poblado de Belharino (Vila de Vilharinho) ye tomada cumo refréncia parqui. Cumo pensar nun fai mal a naide, you muitas bezes cuido que Zenízio naciu eiqui neste cabecico.
Quaisque siempre ls pobos mais arreculados ne l tiempo, ampeçórun a fazer ls sous barracos de piedra para bibir ls fazien anriba de peinhas, de suolo que fusse mais seguro, an pie de onde habisse auga para eilhes i las sues huortas i demais sementeiras, adonde habisse pástio cun yerba i feno para sues béstias que percisában deilhas aquemodadas.
Eiqui an Belharino tenie esso todo i inda ten, agora cun mais poços mais huortas na baixa i las ancuostas cun binhas, arbles de fruito i tierras zbrabadas purparadas para nabiçales i berçales.
Agora quando miro pa la Caleija quedo cua delor de coraçon, porque la coinci quando an cada puorta moraba ua família, an cada jinela s’assomaba ua moça guapa. Quedo-me cul que eilha puode tener agarrado de Stória, al segneficado que eilha puode tener pa la mie aldé.
L que eiqui scribo ye l que penso, quienquiera l puode fazer, que de Belharino hai muitas refréncias screbidas hai, lhougo lhieba mais delantreira an ser l sítio que se tornou Zenízio.




20/09/08

La Sesta Palhestra de Mirandés (1)



La sesta i última palhestra antegrada ne l Curso de Lhéngua i Cultura Mirandesas tubo lhugar ne l die 21 de júnio de 2008, ancerrando tamien l quarto anho de l ansino de l Mirandés an Corroios. Stubírun nesta sesta palhestra 33 pessonas i l porsor Amadeu fizo la sue prática subre ls Romanos na Península Eibérica i, mais cuncretamente, na Tierra de Miranda.
La Península Eibérica staba dibidida nesse tiempo an porbíncias i a Norte de l riu Douro habie la Galécia cun la sue capital an Braga i ls Astures cun la capital an Asturica actual Astorga. Ls Romanos antrórun na Penísula Eibérica, pul Sul adonde queda agora Barcelona an 218 a. c. i solo chegórun ne l anho 19 a.c. al último reduto de ls Astures ls Mons Medullius (Monte Medúlio), adonde eisistírun las maiores minas de ouro de l Ampério Romano. Las frunteiras de las dues Porbíncias andarien antre ls rius Sabor i Tua.
L pobo Astur staba debidido an 22 tribos sendo ua deilhas ls Zoelas que habitában l território que iba zde la Sierra de Reboredo an Moncorbo, seguie pul purmeiro troço de l riu Sabor i era delimitado pulas Sierras de Bornes, Montesinho i Culebra indo a zambocar ne l riu Esla, l mais grande braço de l Riu Douro que bai zauar na Barraige de Ricobayo. Segundo Plínio, ls Zoelas fabricában ls mais finos lhinos que ls Romanos ousában i tenien ganados de bacas. Tenien ua sociadade matriarcal i bibien an Castros, an sítios altos, mas benien pa ls baixos adonde cultibában l lhino i pastoreában ls ganados i ls Galaicos bibien an Castielhos-Citánias. L sítio adonde hai mais lhápides funerairas desse tiempo bai de Lhagoaça a Miranda. Essas lhápides éran feitas an granito, piçarra ou mármore que debie salir de las minas de St. Adrian.
Estas lhápides stan scritas an lhatin, lhougo ls Zoelas fúrun sendo aculturados. Ls nomes de ls Romanos tenien siempre trés nomes i ls Zoelas tenien un nome i apuis un segundo nome a dezir a que familha pertencien i hai muitas lhápides que ténen um nome i apuis l segundo andicando a que familha pertencie. Ls símbolos son tamien mui amportantes nas lhápides, bien cumo la representaçon de ls animales que éran representados nessas lhápides. Esses animales son corços ou beados i berrones ou cochinos munteses.
Ls Astures tenien ua árbole sagrada para eilhes, que era l Teixo i era benenosa. Tenerá sido dessa árbole de que ls habitantes de Mons Medullius tirórun l beneno para poner fin a la bida quando ls Romanos tomórun l sou último reduto. Esta árbole yá stá quaijeque extinta, mas hai ua an Bergáncia andentro de l Asilo de ls Bielhos. Ye ua árbole mui grande, dá uns fruitos burmeilhos i ten uas fuolhas finicas. Hai chamadeiros lhiados al Teixo, eis.: Cobas de l Teixo (Argoselo); Alto do Teixo (Santulhon); Teixoeiro (Palancar); Teixoeira (Zenízio); Teixeira (aldé de Miranda); Taxeira (Infainç); Teixedo (Bergáncia). Ls nomes Teixugo ou teixiego (tipos de Carbalhos) Teixugueiro (Caçareilhos) i Teixugueira (Santulhon).
L porsor Amadeu falou an seguida ne ls Cumbenes de ls Zoelas, feitos antre dues familhas çfrentes de ls Zoelas tenendo cumo çtemunhas ls Romanos. L purmeiro Cumben diç assi:
Sendo Cónsules Marco Licínio Crasso i Lúcio Calpúrnio Piso, a 4 de las kalendras de Maio de l anho 27 a.c., la gentilidade de ls Desoncos, de la gens de ls Zoelas i la gentilidade de ls Tridiabos de la mesma gens de ls Zoelas, renobórun un Cumben de houspitalidade mui antigo i todos eilhes se recebírun uns als outros an sue proteçon i clientela i la de sous filhos i decendientes.
Assinórun Arausa, filho de Bleceno i Turaio, filho de Cloutio, Dócio filho de Elesus, Magilo filho de Cloutio, Bodécio filho de Burralo, Eleso filho de Clutamo, cula mediaçon de Abieno filho de Pentilo, magistrado de ls Zoelas.
Feito an Curunda ne l anho 27 d. c.
Ls Zoelas yá nesse tiempo tenien ua buona ourganizaçon i la sue autoridade era repersentada puls magistrados. Curunda serie la capital de ls Zoelas i nun se sabe bien adonde quedarie. Podie ser an Castro de Avelhanas, que quedaba mais ou menos ne l centro de l Território Zoela, podie ser an Rabanales tierra pertico de Alacanhiças, podie ser an Picuote ou an Villalcampo na Tierra de Aliste.
Passados 120 anhos ye assinado outro Cumben, que diç assi:
Sendo Cónsules Glabrio i Homullus. La mesma gentilidade de ls Desoncos i la gentilidade de ls Tridiabos aceitórun naqueilha clientela i ne ls ditos Cumbenes a Semprónio Perpeto Ourniaco, de la gens de ls Cabruagénigos, ambos a dous Zoelas.
Fazírun l Cmben L. Domitio Silo i L. Flábio Sebero, an Asturica 11 de Júlio de 152 d. c.
Quando ls Romanos chegórun, yá habie giente que tenie las sues familhas, ls sous diuses, la sue Cultura i l sou zambolbimiento.
Las lhápides funerairas ancuntradas na Tierra de Miranda apersentan, an muitos casos la scrita que corresponde al nome de la pessona ende anterrada, la figuraçon de animales i plantas i l astral. Las lhápides son al modo dun jazigo i screbidas nun serien nada fáceles de fazer. Todo lhieba a crer que haberie a modo de oufecinas artesanales an St. Adrian adonde serien feitas i apuis lhebadas an carros de bacas pulas pessonas que las habien mandado fazer. Las lhápides ancuntradas ténen siempre l nome de la pessona ende anterrada i apuis l nome de la sue filiaçon eisemplos de dezires: A Docia, filha de Clouto (Aldé Nuoba); A Cloutina, filha de Trito,de 30 anhos (Angueira); Anio Rufino, a Caio Annio Sílvio, sou pai de 50 anhos (Dues Eigreijas); Atiano Rufo, a sue esposa Flaccila, filha de Flaco (Picuote); Als Diuses Manes, a Cornelia Favina esposa fidelíssima de 35 anhos, l marido (Saldanha); Marco Sulpício Flavo, a Camila, esposa santíssima de 50 anhos (Saldanha).

Hai tamien muitas lhápides dedicadas a las crianças i als jobes eis.: Lúcio, al sou filho Antonho falecido cun 9 anhos (Aldé Nuoba); Nigrina, filha de Severo, de 22 anhos (Cércio); Sílvio Calvino, a sue filha Calvina de 28 anhos i a sou nieto Caio Sílvio de 1 anho (Dues Eigreijas); a Beumeno, de 25 anhos; a Martinho, de 20 anhos i a Vitor, de 15 anhos (Dues Eigreijas); a Tourin, de 6 anhos (Palaçuolo); a Festo de 8 anhos (Picuote); a Sexto, filho de Alavo, de 20 anhos (Santulhon).
La única profisson que ye referenciada nas lhápides ye la de militar, dada la sue amportança nesse tiempo, assi tenemos:
A Emílio Baleso, porta bandeira de l´Ala Sabiniana, ancarregado de ls recoincimientos de la Centúria (Aldé Nuoba); La Centúria cumpriu de buona buntade, à sue custa, a la memória de Fausto, porta bandeira (Picuote); a Júpiter Óptimo Máximo Depulsor, Domício Peregrino, beterano de la lhegion VII, Gemina Pia i Feliç cumpriu ua pormessa de lhibre buntade (Saldanha). Ua lhegion tenie antre quatro a seis mil suldados, ua centúria correspondie a ua compahie i tenie a la buolta de 80 suldados. L acampamiento permaniente de la Lhegion VII de l Ampério Romano staba an Lheon.
Na Tierra de Miranda Picuote ye l sítio adonde hai mais lhápides funerairas i a seguir aparece Saldanha. Hai tamien lhápides an Malhadas, Bempuosta, Angueira, Argoselo, Palaçuolo, Dues Eigreijas i Trabanca.
(Cuntina)

Francisco Domingues, 24 de San Juan de 2008.

19/09/08

Huorta - Fabeira

Bainas de faba


Fabal


Nun ye mui ousada nas nuossas huortas (praino Mirandés). Ousada si ye muito cumo racion de béstias. Las pessonas çcubrírun que quando cozinadas tienras i cun chouriço tamien fázen un bun manjar.
Eiqui quédan estes dous retratos para las çfréncian de las frajoneira.


17/09/08

Puntones




Ls puntones de l retrato dan para passar, sien molhar ls pies, la ribeira de Angueira. Quédan nas marras de Algoso, Mora i Teixeira.
Mirando pa l'eimage, la sue serbentie parece çcutible, mas pul eimbierno bien falta han de fazer.
L nome de l sítio ye bien antressante para quien se antressa por estas cousas... Porto Mourisco.
Nesse sítio hai tamien un hino a la capacidade de amprobisaçon de la nuossa giente, para tiempos cun mais auga i a la falta de ponte mais afatiba...







Richard Wright








Morriu-se Richard (Rick) Wright. Assi de repente, a muitos, la nobidade nun le dezirá nada, mas ajuntando que Rick Wright fui l pianista de ls Pink Floyd zde l ampeço, anton la nobidade yá ganha un cachico de amportáncia.
Para mi, muita amportáncia! Ye que, sabeis, a mi gústan-me muito ls Pink Floyd. Ye que nisquiera se trata de dezir que ye l cunjunto que más me gusta, que nien ls cumparo cun ls outros. Hai Pink Floyd de un lhado, i ls outros todos de l outro.
Bien sei que yá nun tengo muita eidade para estas zízaras de "cunjuntos faboritos", isso ye más cousa de "adolecéncia" i la mie yá se acabou hai dous ou trés anhos. Mas, tamien, que quereis?, nun se puode renegar assi la mocidade de un, toda de ua beç, cumo quien come un pratico de antremoços, que estas cousas déixan siempre rastro.
De maneira que, esta purmanhana, quando bi ne l jornal, que Rick Wright se habie morrido quedei un cachico triste, fui un cachico de l miu mundo que se apagou!
Mas nun hai que quedar muito triste, cumo an todo na bida, más bal lhembrar ls cachicos buonos que debedimos cun quien se bai. I you cun Pink Floyd passei un tagalho deilhes.
La purmeira beç que ls bi "al bibo" peç que fui onte i yá binte anhos que fui.
Naquel tiempo, 1988, ls cunjuntos assi más afamados nun benien acá a Pertual, l sítio más cerca yera Madrid. Anté camboios speciales armórun para lhebar ls pimpones de Lisboua al cuncerto.
Cuidais que an Miranda mos atrapalhemos por nun tener cambóio? Bó! De riba de ls nuossos binte anhos, you i un de Dues Eigreijas - biba, ah Armando! -, denheirico cuntado ne l bolso, uas camisolas i dous ou trés pares de meias i de truces na fardela (calças para dous ou trés dies serbien bien las mesmas i de más a más acupában muito campo na dita fardela), sien belhetes nien certeza de inda ls haber para bender, ala, de mota anté Çamora que apuis lhougo se bie, ou de camboio ou de carreira, alhá habiemos de chegar a Madrid.
Mie mai, cuitada, sabe Dius cumo tenerie l coraçon bien apunhado, inda me metiu uas bananas na fardelica, para se mos dira la fame pul camino. A mi nun me agradou muito, que las bananas pesában muito, mas achei por bien nun dezir nada, que para zgustos bien bundaba scapar-me assi al Dius dará.
Cheguemos a la staçon de Madrid a las seis de la manhana de l die de l cuncerto. Oulhicos cerrados, sien cunhecer nada, alhá procuremos l camino para l Bicente Calderon, l campo de la bola, a ber se anton inda haberie belhetes.
- Por esta rue al palantre, siempre a dreito.
- Mui lejos?
- Nó, uns dieç minutos de a pie!
Apuis de meia hora a patear siempre al palantre, cun miedo de pori yá andarmos perdidos, tornemos a procurar.
- Bicente Calderon?
- Por esta rue al palantre, siempre a dreito.
- Mui lejos?
- Nó, uns dieç minutos de a pie!
Mas cheguemos. I inda habie belhetes. I tamien yá habie Pertueses, a saber de belhetes cumo nós, uns conhecien Miranda, yeran tendeiros i yá habien feito dous ou trés Nasos, siempre se mos calciu un cachico l coraçon.
De l cuncerto nun balerá la pena falar muito, bundará dezir que fui l melhor adonde you stube anté hoije, i stou bien zanganhado de chegar a ber outro más buono.
Naqueilha nuite drumimos an la staçon - i adonde íbamos nós a saber doutro sítio a las horas a que acabou la funçon?, i, assi cumo assi, yá sabiemos l camino - cun la fardela a serbir de trabesseira. Soutordie, a la purmanhana, quando mos fumos a lhabar i a demudar las camisolas, para quedar un cachico más fresquitos, ye que arreparemos nun cheirico assi mei a nun sei quei, que benie de la fardela i ye que çcubrimos l gato: habiemos-mos çquecido de las bananas de mie mai, que yá íban mei podres i tenien la roupa toda ambuznada!... cousas para cuntar als nietos!
Si, als nietos! Als filhos nun se puode, nun báian eilhes pori a tener eideias!...
Ah, cimpricos, cimpricos, stais bós a pensar.
Cimpricos?! Fui ua áfrica! I habiedes de ber l respeito cun que ls camaradas de l liceu - i las camaradas - mirában para nós.

Yeran ls gloriosos anhos uitenta, peç que fui onte i yá binte anhos que fui... mirai se fura agora!... más querie andar un die anteiro a scabar ua binha do que meté-me nua abintura dessas!...
Carai, mas calhando de ancuntrar Armando, i sabendo que inda habie belhetes!...

Bah, Rick, oubrigado puls cachicos todos, Dius te tenga guardado ua praça buona!
A mod'houmenaijge, tengo you la proua de poner an Mirandés un cachico de la letra de ua de las tues músicas:

"Nun tengo miedo de me morrir, qualquiera altura sirbe, nun se me ampuorta. Porquei tenerie you miedo de me morrir? Nun hai rezones para isso, algua beç ten de ser. You nunca dixe que tenie miedo de me morrir."

"And I am not frightened of dying, any time will do, Idon't mind. Why should I be frightened of dying?There's no reason for it, you've gotta go sometime. I never said I was frightened of dying."



"The Great Gig In The Sky" - The dark side of the moon, 1973

15/09/08

La fuonte probe

Assi stá agora la fuonte, nun ye un modo muito dino.



Dei l títalo a este testo “Fuonte Probe” i até l scribo cun lhetra grande, porque cuido que si l ye. Eilha bai quedando squecida, cumo acuntece als probes, i tengo miedo que seia de beç. Podie chamar-le fuonte amouchada, çpreziada, sbarrulhada, todo esso eilha ye mas cuido que probe le queda bien. Mas deixai-me que bos diga, eilha se calha ye la mais rica ó tan rica cumo las demais que hai an Zenízio i sou termo.
Porque nun le chamo fuonte squecida, porque nun stá, puis siempre que se fala an fuontes quier séian bielhas ou menos bielhas améntan neilha. Porque yá fúrun muitas las bezes que pessonas que sei que s’anteréssan i ténen stado i stan ne ls çtinos de la freguesie fálan que gustarien que eilha fusse amanhada i tubisse ls mesmos mimos que las outras, benisse a star a la çposiçon de quien la querga ber i admirar. Bien acerca hai outra i yá lhebou las atençones i hoije stá amanhada.
Falo de la fuonte de ls “Raposos”. Cuido que ten este nome porque stá andentro dua cortina cuas huortas i serien d’alguien cun esse nome. Sei porque ls antigos fálan que era adonde l pobo íba a colher auga puis a eilha s’iba antrando por un porton que alhá stá i un carreiron. Nun stando an campo público, l que la çfrençaba d’outras, esso nun ampedie que fusse de serbentie de todos.
L’auga las fuontes i las pessonas éran casamientos mui sérios, porque nun serien poucas las temporadas de berano que l'auga scasseaba por muitos lhados.
L tiempo demudou, la fuonte de ls Raposos spera pulas buonas ganas d’alguien cun repunsablidade pul património i se calha algun denheiro para bolber a quedar a la par de las outras. Ye un património mui rico i dino para quedar ansilbado cumo stá.
Bezina de l’antiga Scuola Purmária adonde l mais de ls Zenizienzes daprendimos a ler i screbir i hoije ye l’Associaçon Cultural i Recreatiba “Sol Nascente”, eilha solo nun mos ambergonha porque stá fuora de las bistas. Amanhada i sinalada tenerie muitas besitas pula cierta. Ye causo para dezir, las cousas que mais debrebe squecemos son las que stan a la nuossa puorta i que mais bien mos fazírun. Matou la sede a muita giente al lhargo de seclos, mas cumo agora yá hai auga ancanhada, nun se percisa deilha, squecimos-la, angratos ye l que somos.
Nas scuolas spertamos pa la sabedorie, n’Associaçon daprendemos a ounirmos-mos pa l bien i pa l que ye de todos. A miu ber l que fai falta para este i outros causos ye la cuncéncia coletiba. Criar un mobimiento de ls amigos de l património, puode nun resolber mas ajudarie pula cierta.
Até que hai mais cousas que solo quedarie bien falar deilhas, zirrar siempre.




14/09/08

L purmeiro ancuontro de bloggers de l Praino







Ne l die 22 de Agosto, arrimado a meidie ajuntórun-se ne ls cabanhales de l Naso Abelhón, Aventura, Ana, Almendra, franciscobelharino, José Ventura, Manuol Bandarra, Manuol Carbalho, Tiégui, Tortulhas. L mais deilhes na cumpanha de la tie ou tiu i de alguns amigos. Cumo l mais de la giente nun se coincie, cada un que chegaba daba-se a coincer i alhá ampeçaba a meter cumbersa cun eilhes i iba ponendo la sue seinha ne l cartaç que Abelhón habie purparado para asinalar este purmeiro ancuontro. Que guapo staba l cartaç! Tenie un galho de cerdeiro cheno de cereijas que anté fazien auga na boca solo de oulhar. Apuis de algua cumbersa i de mos coincermos todos staba na hora de la puosta a la moda de la Tie Ginja, filha de la Ginja bielha de Malhadas. Yá stábamos a la buolta de binte pessonas, mas inda faltaba l percipal repunsable por este ancuontro i sien el nun se podie ampeçar, mas deili a un cachico alhá apareciu l porsor Amadeu i la sue tie Crestina.
La fame inda nun era muita, mas la chicha anriba las greihas cheiraba bien i iba fazendo auga na boca. Apuis de starmos todos santados nua mesa corrida i cun talhos feitos de tabras, lhougo ampeçou a correr la fogaça amassada pula ti Ginja i cada un cun la sue palaçuola iba cortando l sou carolo para acumpanhar cun la puosta que nun tardou an aparcer.
La chicha era buona i las palaçuolas tamien cortában bien i assi todo ajudaba. Pul almuorço afuora la cumbersa cuntinou animada i dou para mos coincermos melhor uns als outros i anté para lhembrar tiempos antigos. Ls apreciadores de bino tenien lhebado la sue garrafica i alhá íban fazendo la sue porpaganda a la medida que íban porbando cada ua deilhas. Apuis de todo mundo star cheno de chicha i pan,todos alhebantórun l copo para fazer ua salude a este die de fiesta i aperponer nuobo ancuontro.
Antes de salir de l cabanhal cada un fui pagando ls ouros que Tie Ginja stableciu i eilha anté se sticou un cahico. Se calhar pansou que nós éramos giente de denheiro, mas cumo era die de fiesta todo mundo pagou i quedou assi la tie Ginja melhor. Apuis fumos todos pa la selombra dun carbalho centenairo que tenie ua torada tan fuorte que dous de nós de braços abiertos quaijeque nun l abraçábamos.
L porsor Amadeu, ancustado a la torada deste carbalho, ampeçou a falar deste purmeiro ancuontro i de l segnificado deste tener sido ne l lhugar Sagrado de l Santuário de l Naso, tamien centenairo cumo l carbalho i la lhéngua Mirandesa que tan falada tenerá sido al lhargo destes séculos pulas pessonas siempre que: apuis de oubir l sermon de çpedida a Nuossa Senhora ne l die de l Naso, falában uns culs outros admirados cun aqueilhas palabras bonitas que l pregador tenie dito; comien las sues merendas a la selombra de ls carbalhos i de ls freznos ne l die de l Naso; bandien l sou bitelo ou l sou ganado; mercában ls lharegos para cebar durante l anho que apuis de las matáncias dában l sustento de chicha durante l anho; mercában ls metros de fazienda ne ls dies de feira als tandeiros para fazer las camisas, las ciroulas, las calças, la jiqueta, l jaleco i las cebolhas i ls pumientos a las ties sandinesas para poner las hourtas.
Todo isto tubo ua amportança mui grande para que la lhéngua mirandesa tubisse passado de giraçon an giraçon anté ls dies d’hoije. Hoije hai muita giente a saber screbi-la, mas hai cada beç menos giente a saber falá-la i isso nun ye buono. Se nun la falarmos muorre-se tal cumo l lhatin que yá naide l fala.
L porsor Amadeu, rebelou-nos an purmeira mano ua çcubierta feita por el i l sou filho Pedro, ne l Museu de Arquelogie de Lisboua, de Ls Quatro Eibangelhos traduzidos por Bernardo Fernandes Monteiro de la Pruoba, que se julgában perdidos i de muitas cartas recebidas por José Leite Vasconcelos de ls sous colaboradores de mirandés, alhá stando las de Fernandes Monteiro i de l Abade de S. Martino, Manuol Sardina, talbeç ls sous melhores anformantes i colaboradores. De las cartas que José Leite Vasconcelos screbiu als sous anformantes nada se sabe, talbeç stéian perdidas ou andrento de algua arca. Esta çcubierta ten ua amportança mui grande pa l mirandés i pa la stória de la sue eiboluçon cumo lhéngua.
Claro que stando ne l Naso, lhugar tamien sagrado pa l jogo de la barra, yá que era eiqui neste terreiro que an todos ls dies 22 de cada més i ne l die siete de Setembre, que ls melhores jogadores de cada tierra i tamien ls melhores ciganos se çfruntában. Cada par de jogadores zafiaba outros dous a jogar a remeias de bino ou a cántaros que apuis era buído por todos. Assi, ls amantes de la barra, tubírun ouportunidade de matar l bício atirando cada un dous ou trés tiros cun ua reilha que Francisco tenie lhebado.
Inda antes de las çpedidas Amadeu Ferreira, agradeciu a cada un por haber stado neste purmeiro ancuontro i diç que l segundo a realizar an Agosto de 2009, será ourganizado por Abelhón/Alcides de Cicuiro an die i lhugar que el anformará, pa l qual stan yá todos cumbidados; ls que stubírun astanho, ls que gostában de tener stado, mas por afazeres professionals ou outros, nun pudírun star i ls demais que quergan aparcer.

Francisco Domingues, 4 de Setembre de 2008.

L Paço Eipiscopal de Miranda

Azuleijos de los amprecípios de ls anhos 30 dal séc. XX.
Eimaige tirada deiqui



Quando un die destes bos amostrei l maior chito de l cunceilho, tamien dixe que bos iba a falar dal Paço Eipiscopal de Miranda i rebelar la parte de riba de ls claustros. Cume l pormetido ye debido eiqui bai anton la muostra. La eideia que queda ye que quando ua cousa stroba ou nun le conhecemos l senificado, anton tenemos que la derribar an nome de la modernidade, de la eignoráncia ou sei alhá dal quei.
Outra cousa que dá que matutar ye: se Miranda fui cidade zde l séclo XVI adonde para l pelourinho?! Ou Miranda nun l tenie?!
Hoije quedo-me, mas assi que soubir de más cultura sbarrulhada fago tençones de bos cuntar. Talbeç falemos de Malhadas, ou nó!



12/09/08

Huorta - Arbilha










Arbelheira frolida i yá cun bainas.
L'arbelheira l mais de las bezes stá yá culas bainas crecidas, mas cuntina a medrar i a botar froles.





11/09/08

La 5ª palhestra de mirandés



La quinta palhestra tubo lhugar ne l die 31 de Maio i desta beç l porsor Amadeu fizo la sue prática a la buolta de la anfluéncia Bisigoda na Lhéngua Mirandesa, de l Pagus Astiatico,futura Tierra de Miranda i de la Lhatinizaçon i Cristinizaçon de ls Rurales. Na quarta palhestra l porsor Amadeu tenie dito que l Ampério Romano tenie antrado an colapso na Península Eibérica ne l einício de l sec. V cun la penetraçon de ls pobos Germánicos an 411 ( Bándalos, Alanos, Suebos i Bisigodos. Ls Bándalos i ls Alanos stubírun pouco tiempo i zde 419 só quedórun ls Suebos i ls Bisigodos. Assi, la Region adonde se antegra la Tierra de Miranda passa a pertencer al Reino Suebo, cun la sue capital an Braga. Ls Bisigodos ban-se amponendo i an 583 cun las campanhas de l Rei Leovigildo dominou alguas rebuoltas i la Tierra de Miranda passa a antegrar l Reino Bisigodo anté la chegada de ls Árabes an 711.
Cun l domínio de ls Suebos i apuis de ls Bisigodos hai grandes transformaçones i la ourganizaçon i la cultura deixada puls Romanos cai an colapso. Assi, las outoridades cibeles nun son capazes de resolber ls porblemas que íban acuntecindo i ende aparece l poder religioso detentor de poderes sagrados an que l pobo acredita. L papel pastoral de l clero Suebo i Bisigodo durante ls secs.V a VIII fui mui amportante ne l mundo rural para que este se cumbertisse al cristianismo. Cun la cristianizaçon de ls rurales l lhatin ampeçou tamien a antrar nestes pobos.
L Pagus Astiatico- An meados de l sec.III ye coincida ua diocese an Astorga i la diocese de Braga só ye coincida ne l anho 400. Nun se sabe bien a que diocese pertencie la Tierra de Miranda, mas an 569 cun l concílio de Lugo aparece cumo ua de las paróquias de la Diocese de Braga. S. Martinho de Dume a partir de 555 ampeça a reorganizar la Eigreija Sueba an paróquias rurales i cuntrola deste modo la cristianizaçon. Ye cun S. Martinho de Dume que ls Suebos son cumbertidos al cristianismo. Ne ls finales de l Reino Suebo i inda an bida de S. Martinho de Dume ua lista de paróquias coincidas cumo Paroquial Suebo, consta l Pagus Astiatico que hoije se poderá dezir cumo sendo l Território que mais tarde serie la Tierra de Miranda. Ls territórios de l Planalto Mirandés i la Tierra de Aliste por un lhado i pul outro la depresson de Bergáncia, cun las sues zonas cunfinantes son paróquias distintas. Bergantia (Tierra de Bragança) i Laetera (Tierra de Ledra ) por un Lhado i Astiatico por outro. La tierra de Aliste só figura cumo paróquia autónoma mais tarde i dantes debie pertencer al Pagus Astiatico. Assi, la futura Tierra de Miranda an meados de l sec. VI, era ua paróquia ( Pagus ) de la diocese de Braga esta paróquia poderie ser al pie de Santiago acerquita de Mogadouro.
Ls Cristianos aprobeitórun ls lhugares de culto de ls paganos i adonde habie santuários paganos passou a haber capielhas. Las capielhas de ls cabeços son un eisemplo. Nuossa Senhora de la lhuç ye desse tiempo, tiempo an que nun habie frunteira i ende tenerá habido un poboado Romano. La capielha de Santa Marina an Cércio, stá chena de lhápides funerairas feitas an mármore que tenerá benido de santo Adrion. La capielha de S. Juan de las Arribas stá nun Castro i stá alhá ua lhápide funeraira que ye de Eimílio Balésio, porta bandeira dua ala lhegionaira, ancarregado de l recoincimiento de la Centúria. La capielha de Santa Marina an Saldanha stá chena de lhápides funerairas i la eigreija matriç de Malhadas tamien. Sítios que éran adorados nesse tiempo:
Monte de Santa Marina an Saldanha, Fuonte de Santa Marina an Sendin, Santa Marina na Matela. Santa Marina aparece quaijeque siempre lhiada a fuontes i ye l Ourago de Uba. Santa Oulaia an S,Pedro, Dues Eigreijas i Zenízio. L culto a Santa Oulaia stá na Península Eibérica zde l sec, V.
L porsor Amadeu falou inda de ls topónimos cun ourije Goda na Tierra de Miranda Eis:
Mogadouro, Touro (Infainç), Godinos (Cercio), Vall de Godinho (Frunteira cun Aliste ). L topónimo Mogadouro yá bimos l sou significado na quarta palhestra, ne ls outros só an relaçon a Touro, hai la certeza de ende tener habido un amportante poboado romano (secs.I a IV). Sabemos que la ourige deste topónimo ye la palabra gothorum (i Nun L Lhatin Taurus) todo lheba a crer que un grupo de Godos se tenerá ende fixado. Tenemos inda ls topónimos de ourije goda na tierra de Miranda- Vila de Ala, Aldança ( Pruoba), Vale de Frões (Vila de Ala), Gatão (Prado Gatão), Gemonde (Urrós),Guímara (Bempuosta), Alto do Guimar (Santulhão), Remondes (Mogadouro), Variz (Mogadouro). Estes topónimos dan l’ eideia de cuntinidade de poboamento na época Suebo- Bisigótica i ua relatiba densidade desse poboamento.
Un bien haia a todos ls que stubírun nesta quinta palhestra i un bien haia al porsor Amadeu por mais ua beç mos tener trazido i transmitido ls sous grandes coincimientos subre la stória de la Lhéngua Mirandesa.
Francisco Domingues, 2 de Junho de 2008.

Ls chombos deminuírun



L anho letibo passado l númaro de reprobaçones an Pertual deminuiu, praticamiente an todos ls nibles de ansino. Quando li la noticia, solo cunsegui que dira la risa. Esto ye cumo ua telenobela: ye prebisible i pouco credible, mas inda cunsigue cumbencir a muita giente.
Assi sin mais, serie ua buona notícia, nun soubíssemos nós que esta baixa ben dua abaixar de la eisigéncia. Bonda lhembrarmos-mos, por eisemplo, daqueilho que acunteciu ne ls eisames nacionales de Matemática an que ls alunos más sforçados bírun ls «baldas» tener la mesma nota.
Lhembra-se-me dua anterbista que Maria de Lurdes Rodrigues dou hai alguns anhos i an que diç tener quedado chocada cun las statísticas de ls resultados scolares que coinciu ne l sou gabinete. Por eiqui, se bei todo. Para eilha, l problema ye statístico. Se hai muitos chombos, passa-se to la giente. Se hai poucos diplomados, dan-se diplomas. Dar diplomas ye fácele. Resolber berdadeiramiente l problema de l ansucesso scolar ye defícel i nun se chega alhá a pensar an statísticas. Mas, se l própio Socras ten un diploma algo dubidoso, porquei haberie de defender la eisigéncia nas daprendizaiges de ls outros pertueses?
Se aqueilha giente quejisse melhorar ls resultados yá haberie deminuído la grandura de las turmas, dado a las scuolas melhores cundiçones de trabalho, criado macanismos para premiar ls alunos cun melhores resultados, rebisto ls porgramas i oumentado ls nibles de eisigéncia. Esto, para dar solo alguns eisemplos. La antençon ye outra: fazer de cuonta que ls resultados melhorórun, para ganhar eleiçones.
Para acabar, deixo-bos ua redaçon dun aluno de l nono anho, que recebi hai pouco por mail. Nun stá an mirandés, mas tamien nun stá an pertués. Nun sei mui bien que lhéngua ye aqueilha. Cun algun sfuorço, cunsigue-se antender.

Eu axo q os alunos n devem d xumbar qd n vam á escola. Pq o aluno tb tem direitos e se n vai á escola latrá os seus motivos pq isto tb é perciso ver q á razões qd um aluno não vai á escola.
primeiros a peçoa n se sente motivada pq axa q a escola e a iducação estam uma beca sobre alurizadas. Valáver, o q é q intereça a um bacano se o quelima de trásosmontes é munto montanhoso? ou se a ecuação é exdruxula ou alcalina? ou cuantas estrofes tem um cuadrado? ou se um angulo é paleolitico ou espongiforme? Hã?
E ópois os setores ainda xutam preguntas parvas tipo cuantos cantos tem 'os lesiades', q é um livro xato e q n foi escrevido c/ palavras normais mas q no aspequeto é como outro qq e só pode ter 4 cantos comós outros, daaaah.

Ás veses o pipol ainda tenta tar cos abanos em on, mas os bitaites dos profes até dam gomitos e a malta re-sentesse, outro dia um arrotou q os jovens n tem abitos de leitura e q a malta n sabemos ler nem escrever e a sorte do gimbras foi q ele h-xoce bué da rapido e só o 'garra de lin-chao' é q conceguiu assertar lhe com um sapato. Atão agora aviamos de ler tudo qt é livro desde o Camóes até á idade média e por aí fora, qués ver???

O pipol tem é q aprender cenas q intressam como na minha escola q á um curço de otelaria e a malta aprendemos a faser lã pereias e ovos mois e piças de xicolate q são assim tipo as pecialidades da rejião e ópois pudemos ganhar um gravetame do camandro. Ah poizé. tarei a inzajerar?


Que bos parece? Achais que este rapaç passou de anho? Stou capaç de apostar que si.



10/09/08

Hino de Nuossa Senhora de l Naso

(Fiesta an 8 de Setembre)

Nuossa Senhora de l Naso,
Standei l buosso oulhar,
Subre la Tierra de Miranda,
Subre nós i l nuosso lhar.

Por stradas i caminos
Eiqui benimos an romaige,
Ficamos marabilhados,
Al fitar la buossa eimage.

Cuomo nós hai tanta giente,
Que bos besita Senhora
Que als Buossos pies canta i reza
I Buossas grácias amplora.

Nun hai Senhora mais linda
Dízen eiqui tantas bezes
Do que la Senhora de l Naso
Senhora de ls Mirandeses.

Somos probes pelegrinos,
Sien amparo i sien carino
Dai-mos paç fé i alento
Pa seguir l bun camino.

Nuossa Senhora de l Naso
Nuossa bida i nuossa lhuç
Dai-mos siempre nesta bida
Paç i amor al Bun Jasus.

Nuossa Senhora de l Naso,
Pon-se l sol tócan Trindades,
Ne ls uolhos bai Buossa eimaige
Ne l coraçon las sauidades.


An Pertués

HINO DE NOSSA SENHORA DO NASO
(Festa em 8 de Setembro)

Nossa Senhora dol Naso,
Estandei o vosso olhar,
Sobre a Terra de Miranda,
Sobre nós e o nosso lar.

Por estradas e caminhos
Aqui vimos em romagem,
Ficamos maravilhados,
Ao fitar a vossa imagem.

Como nós há tanta gente,
Que Vos visita Senhora
Que a Vossos pés canta e reza
E Vossas graças implora.

Não há Senhora mais linda
Dizem aqui tantas vezes
Do que a Senhora do Naso
Senhora dos Mirandeses.

Somos pobres peregrinos,
Sem amparo e sem carinho
Dai-nos paz Fé e alento
Para seguir o bom caminho.

Nossa Senhora do Naso
Nossa vida e nossa luz
Dai-nos sempre nesta vida
Paz e amor ao Bom Jesus.

Nossa Senhora do Naso,
Põe-se l sol tocam trindades,
Nos olhos vai Vossa imagem
No coração as saudades.

********************************

Estas dues ouraçones populares, rezadas por mirandeses, publicadas hai yá bários anhos, an Pertués, atrás de l’ eimage de Nuossa Senhora de l Naso, padroneira de ls Mirandeses, para ouferecer ne l die de la Fiesta, an 8 de Setembre.

Querida Mai, Nuossa Senhora de l Naso,
permiti que na fin desta fiesta
me aprossime de bós cun la cunfiança
dun filho que bos ama.
Sou buosso filho i bós sodes mie Mai,
nas mies tentaçones, lhuitas i angústias,
nas mies heisitaçones i caídas,
çfendei-me siempre, Bós
que sodes l confuorto de la mie bida i,
quando chegar la mie redadeira hora,
nun bos squéçades que sodes la mie Mai.
Lhebai-me a Jasus,
fruito bendito de l buosso bientre.
Abe Marie.

***************************************

Á Birge Nuossa Senhora de l Naso,
Rainha de l cielo i de la tierra,
Cunsagro-me al buosso Coraçon Eimaculado,
porque sodes la Mai de Jasus i la mie Mai.
Coinceis ls peligros de l mundo,
çfendei-me deilhes i lhibrai-me de todo l mal.
Suplico-bos cul doce nome de Mai!
Mie Mai querida, guardai-me
agora i siempre, Amen.

Leonardo Antão
8.SET.08

09/09/08

Registros que registírun



Se you dezisse que nun m’amporto l que era i l que será ne l die de manhana, da adonde bieno i par adonde bai la mie aldé, staba a dezir ua grande mintira i tamien nun rebelaba ser un bun filho.
Naci i medrei an Zenízio, nun puodo dar-le tamanho zgusto i eilha nun l merece. Quando se gusta, gusta-se siempre i de todo, bielho i nuobo, de l que fui i será. Assi acuntece cumigo: gusto de ber las marcas, las riscas d’antigamente, doutros seclos datrás, nas puortas, portaladas, jinelas, fuontes, chafarizes, Eigreijas i Capielhas. Tamien gusto de ber las casas i las paredes amanhadas, las rues lhimpas i las bordas cun arbles i froles.
N’aldé, la capielha de San Ceriaco ten ua piedra cula era de 1262; nua puorta anriba de las scaleiras de tiu Fracisco Martino la era de 1762 mais uas lhetras; l arco (andentro) de l’Eigreija Matriç; la era de 1787; nas portaladas de l palheiro de tiu Agrepino Raposo la era de 1797. Isto para falar de las mais arreculadas, i muitas mais eras i riscas dinas de séren miradas haberá por alhá, scundidas de las bistas. Dou un eisemplo, la fuonte de ls Raposos nun fui capaç de saber la era porque stá atulhada cun silbeiron i juncos. Bien debrebe bou a screbir i amostrar ls retratos subre l stado deilha. Porque de l percípio de seclo atrasado hai ua cemba de eras, por todo al que ye puorta. You gusto de las ber, quando las miro bou-me para un tiempo bien datrás, que nun bibi mas que lo eimagino grácias a estas seinhas. Assi cumo miro para las angúrrias dua abó i me merécen respeito tamien estas eras i riscas que ls lhaboriados de las piedras de las puortas, portaladas i jinelas l fazírun. Estes registros puostos por manos alblidosas de pedreiros a la fuorça de maças i punteiros stában para aquel tiempo cumo stá hoije l registro nun cumputador, se nun l habíssen fazido nun podiemos falar deilhes nien marcado l sou lhugar cumo se fai hoije al grabar ua cinta.
Merécen de nós ua admiraçon i poné-las a çcubierto, déixan an todos un marco de l tiempo. Cun eilhes puoden-se fazer cumparanças i fazer cuontas. Tamien ye grácias a esses registros que se çputa i dá un lhugar ne l tiempo a las cousas, se dá sentido a la Stória i a la houmanidade. Nun ls apagar ye un ato de respeito para culs que las fazírun i para las giraçones que han de benir, pa la mimória coletiba, l património i la cultura. You cuido que yá to l mundo ten cuncéncia de l sou balor i las respeita.
Amanhar ua casa, ua rue, un camino ou ua puonte puode fazer-se sien çtruir, anterrar ou apagar este património que mos bieno de ls nuossos abós. La rejisténcia destes balores nun se fai solo por eilhes, percisa de la nuossa ajuda.
I mais, l antigo cul nuobo até se dan bien, que you saba nun hai demandas antre eilhes.





08/09/08

Ancarnaçon de l demonho




Acabou onte la segunda eidiçon de l Festibal de Cinema de Terror de Lisboua, l MotelX. You solo bi un filme, por acaso l terceiro filme dua trilogie de que nun bi ls dous prumeiros. Chama-se Encarnação do Demônio i ye un filme de l realisador brasileiro José Mojica Marins, que tamien anterpreta la personaige principal: Zé do Caixão.
Apuis de quarenta anhos preso, l assassino Zé do Caixão ye lhibartado, para zgusto de la polícia i de la populaçon de la fabela para adonde el bai morar. Reampeça anton la busca de la mulhier purfeita para girar l filho de Zé do Caixão, cun ua série de rituales sadomasoquistas, que acában quaije siempre na muorte de alguien.
Nun hai buonos i malos ne l sentido cumbencional de l termo, solo hai malos. Ls polícias que querien prender Zé do Caixão son capazes de matar a sangre friu las crianças probes de la fabela. Algues de las mulhieres bítimas de Zé do Caixão quieren ganhar fama de maneiras pouco éticas (la abogada defendiu l própio Zé do Caixão i la cientista querie colaborar cun el para zambolber spriéncias pouco éticas). L padre que l quier prender bibe adominado pula eideia de la bingança i nun se amporta de botar mano de magie de ls demonhos. A la outra, bemos algues fraquezas de l Zé do Caixão nas sues bisones i bemos que el nun ye malo de todo, quando salba ua criança de se morrer a las manos de la polícia.
La fin queda an abierto. Zé do Caixão muorre-se, mas deixa cinco mulhieres grábidas (será que algun filho cuntinará la sue obra?) i la pormessa de bolber zde l outro mundo.
L filme stá bien feito (para quien gusta de l género), mas a las bezes hai alguns zageros, que l fazen caier ne l redículo. Ua curjidade: l guion de l filme fui screbido hai quarenta anhos. Mas la rodaige foi bárias bezes adiada debido a cuntratiempos cumo la muorte de bários perdutores.



Huorta – Patateira








La rama de la patateira ye bien coincida de to l mundo, yá la frol talbeç nun l seia tanto. I la culpa ye deilha, porque pa la rama que bota ye bien sumítica an froles. I semientes, aqueilhas que bota cumo cereijas apuis de las froles, tamien nun dá muitas i cuido de pouca outelidade. Porque semiente, semiente ten que se poner de las que dá agarradas a las raízes, armanicas a las que quememos. Quien dir ua buolta arrimado a baixas i huortas debrebe puode ancuntrar un patatal cumo l de ls retratos.



07/09/08

Carril Mourisco I

Carril Mourisco antre la Cruç de l Braço Cobrado i l Alto de la Bodega
[retrato de Alcides Meirinhos]



Yá mal se béien las seinhas de ls passos, mas inda alhá stá la calçada de xeixos que ls fenascos ban amerosando. De Cabeça Alumbreira solo quedou l Cabeço de Cabeça Lubreira, que yá nun hai biandantes que porqui s'abintúren an nuites de miedo. La cruç stá agora cota, cun sou braço cobrado, cumo se fura ua seta a apuntar l camino por adonde yá quaije naide bai. Mirando pa ls lhados de Peinhas Falcon i de Trabanca, bei-se la fin de la prainada i, al loinge, las sierras de Nogueira i Sanábria assóman-se cumo negras cabeças de lhobos i de miedos. Fui eiqui que you bi l miu segundo lhobo, un canifre seco cumo las palhas que fugie de miedo de la jolda que andaba culas mulas a fin de berano. Firmando bien ls uolhos, tamien se bei l birote de l castielho de Algoso a spetá-se acontra l cielo cumo un bózio i, dando-le cuostas, ye l mesmo bózio a oupir-se an Fermeseilhe andefrente a la raia de l riu, un i outro yá tan bielhos que ténen ganas de todo menos de las guerras para que fúrun feitos. Un sbarrulho ye siempre de dar pena, mas l sbarrulho dun castielho ye tamien ua risada pula eirracionalidade i einutelidade de la guerra. Quando you era garotico poniemos l oubido ancostado a la lhinha de l camboio a ber se l sentiemos benir al loinge, mas nin ancostando l oubido a la calçada de l carril ye possible oubir l tiempo, ou las pisagadas seia de l scatrapulhar de las legiones, seia de la debagarosa i firme andura de la mula de l almocrebe, ou até l passo de miedo apressiado de l simpres biandante. Agora, la lhinha de l camboio yá nun stá alhá i quien nun l soubir dezirá que nunca eilhi passou l camboio, pus nun ten uolhos para sentir la ferida que alhá quedou, ua ferida a modos de tierra afundida, las costras yá bien gordas. Se até yá houbo quien dezisse que nunca eilhi passou la strada romana, feita ende pul seclo I!... Si, ye bien fuorte l arrocho de l tiempo, que to ls rastros bai apagando! Mas puodo-bos jurar que eiqui passou l camboio: you bi-lo a stender sue trança de fumo, a acender sous uolhos de fuogo i a sticar la cabeça negra por panes i aradas; you muita beç bin a cabalho nel, que inda le sinto l tantan a poner las calças a polir ls scanhos de palo; muita beç me meti ambaixo ls alcadutos a saber cumo era l camboio a passar porriba i apuis botar-me a correr a ber se l crabo puosto ne l carril habie quedado splanchado a modo de faca. L cacho de Carril que deixo ne l retrato inda nun fui andreitado pul zelo i la máquina de la junta de fraguesie, de modo que eiqui inda stará cumo hai muitos anhos, talbeç cientos d'anhos, talbeç dous mil anhos. Quien bai agora a saber? i que amporta esso? Mas dixe que iba a falar de l carril i acabei por falar de l tiempo i de l modo cumo todo bai apagando. Este agosto de 2008 fiç todo l Carril Mourisco antre l Alto de la Bodega i la Cruç de Cándena, na raia de Cicuiro. L purmeiro die cun Alcides Meirinhos, de Cicuiro, i cun Faustino Antão, de Zenízio. Este yá nun pudo star al segundo die i fui Manuel Ferreira, de Sendin. Fui un perbileijo, que gustarie que muitas mais pessonas podíran tener. Por anquanto, inda ye possible. Ye dessa biaige i de l Carril ou de ls sítios por adonde passa que eiqui tamien bou a screbir mais bezes.